Vedi anche la altre versioni

Na Storia disperà  

(Terzo premio Concorso Letterario città di Canelli)

Munda e racolt i évan bèli finì, e  risón e furment impinìvan giamò i cassini.

A mancava pü ’mà da catà sü cula poca melga e da fà l’ǘltim taj d’erba, ma par cul lì, al gh’eva temp fina Setémbar.

’Dèss l’eva quasi la fin d’Agust e ’l paes l’eva ’nvià ch’as ciapava na bucà ’d respir.

La stagion l’eva stai lunga; lunga e fadigusa, che ogni ann ch’a passava, o parchè che ’l lavur al gneva püssè lungh o parchè che tüti i ann a na passava vün, ma cul ch’a smejava, l’eva sémpar che la fadiga la gneva püssè tanta.

«Sarà ch’i ’gnuma vecc.» i disévan i àltar, ma l’eva mia par cul. L’eva mia par l’età o la fadiga, ma da cul ch’al videva ’l Lurens, l’eva ch’a mancava a’ spìrit.

In tüt al paes il gh’évan restà pü ma che i vécc ch’i purtàssan ’vanti la campagna e ’s sà giamò ’me l’è ch’l’è: s’i màncan i giùvin a vegna ch’a manca la spinta, a vegna ch’a manca l’entüsiàsm, a vegna ch’a manca fina la speransa.

Preocupassion da tüti, prublema ’d paes, ma par lü, par al Lurens Parsi, par cul là ch’i suma ’n vià ch’i la cüntuma, lü l’eva fora da culi storii lì, lü ’l lavrava mia ’n campagna. Lü ’l gh’andava mia drera ai ritemp di stagion ch’i purtàvan carestia o ai geladi dl’invèrnu ch’i brüsàvan fora tüt; par lü ’l gh’andava sémpar ben e par al lavur ch’al gh’heva, da cul agh na mancava mai.

Al lavrava par al Cumün lü, dunca la so sumission agh la pagava ’l Municipi; e anca se cüi quàtar sold ad merced ch’i l’hévan cumpagnal par tüta la vita, che datu ch’i évan propi ’mà quàtar a’ gh’andava püssè temp par maledii che par a-spéndai, anca s’i évan poch, ma ’l gh’évan sémpar sembrà na roba sicüra, na roba ch’a vareva gnanca la pena da ’ndà cercass di grani, na roba che... che tantu pö l’eva lustèss.

Lü ’l feva ’l satarù! Al feva ’l satarù, lü, e par cul tipu ’d lavur lì, pürtrop, l’eva mai na stagion ad carestia.

As heva mai spusà e ’d fiöi agh n’heva mia; un pò parchè che fin da giùvin l’heva mai patì da cüi viprón e da culi scalmani ch’i fan part da cula età lì e ’n pò parchè…, ma ’nsuma là, cus l’è ch’al gh’abia mai ’vü da ufrigh a na dona, a la seva gnanca lü.

Lü ’l feva ’l satarù e fina da fiö, ch’al gh’avrà ’vü na desena d’ani, quandu che ’l pòvar Lissàndar, al satarù uficial, al heva ciapàl insèma par fà ’l garzunin, fina d’alura, l’eva semp a-stai vün ch’l’eva mai stai tantu ’d cumpagnìa.

Giügà poch, parchè da temp agh n’heva mia, e, quandu ch’l’è stai in età da divertiss, as heva ’nviarà cula roba ch’l’è ’ndai ’vanti a purtass drera par tüta la vita.

Anca ’dèss, anca ’dèss ch’l’eva giamò passà l’età dla pension e ch’al lavrava ’ncura, giüsta parchè al Cumün agh cunvegneva püssè a dagh quàtar sold a lü, pütost che pagan vün növ, anca ’dèss as nincurgeva da cul quaicus e, se da giùvin agh dava fastidi parchè ’l ga smejava n’emarginassion, adèss ch’l’eva ’gnü vécc, l’eva ’mparà ch’a na vareva gnanca la pena e che, l’ǘnica, l’eva da mia dagh da trà.

L’eva inǘtil ch’a scultassa la so sensibilità persunal, ch’agh feva nincorgg che quandu ch’al rivava lü i discurs i sa smursàvan, che i spiritusadi e i stüpidadi i s’andulsìvan; l’eva inǘtil dagh da trà a la gent, ch’la cunsideràvan lü e ’l misté ch’al gh’heva tucà, ’me s’al füssa stai una bandiera nera ch’a la precedeva e la cumpagnava da par tüt.

La gent l’eva ’nsì, as seva giamò, e lü, l’eva ’mparà da lassà stà, l’eva ’mparà  da lassà pèrd. L’eva mia ch’agh mancassa ’l rispèt o la cunsiderassion, nèh, agh sarissa mancà d’àltar, ma l’eva cul quaicus d’indefinìbil, cul quaicus da scòmud, cul quaicuss che…che mia ch’igh vurìssan mal, par la carità… ma…ma ’nsuma là.… al Lurens l’eva ’n brav fiö, ma s’a stava par so cünt l’eva mej.

E lü ’nsì l’eva ’mparà. Un pò par so cünt da giùvin e sémpar püssè urs da man a man ch’al gneva püssè vécc, tantu che, adèss ch’l’eva ’n pension, al passava dal Cìrcul Central giüsta ’n para d’uri al dì: un’urèta la matina vèrs mès-dì e n’altra urèta la bassura sül tardi, vèrs l’ura ’d vèspar.

Pö dopu basta, pü gnenta: pö dopu ’s sarava sü ’n cà e ’l purtava ’vanti i so passion, ch’igh düràvan fin da quandu ch’as na ricurdassa.

L’eva ’mparà a viv insì, forsi parchè ch’l’eva giamò ’l so caràtar, o forsi parchè che ’l misté ch’al gh’heva tucà l’eva mia par dabon di püssè simpàtich, ma cume tüti i robi dla vita, lü l’eva ’mparà ad adatàssan e, da cula so sulitǘdin, agh n’heva fina tirà fora na rason par a-stà ’l mund: lü ’l legeva e stüdiava la puesìa.

As heva ’nviarà fin da fiulin, fina da quandu che ’l pòvar Lissàndar, al so principal, intantu ch’a scavava i bösi al declamava ’l Dante.

Cul om al seva ne legg e ne scriv e ’me ch’l’abia fai a ’mparàssal a la seva ’mà lü, ma ’l fatto l’eva ch’a la seva propi a memoria, propi dla prima a l’ǘltima parola e, sa t’igh davi n’àtim ad temp, a t’al diseva ’nca dl’ǘltima fina a la prima.

Lü, al Lurensin, ’me ch’i fan tüti i fiulin da cul’età lì, l’eva rangià tant ’me na spugna e ’mparava tüt cul ch’al sinteva, tantu che, int al gir d’un quai ann, al prim lìbar ad la cumedia a la seva ’nca lü e quandu ch’i lavràvan insèma, is tiràvan drera i rimi tant ’me ch’i fǜssan a-stai di bota e risposta.

Pö, al Lissàndar, al so maèstar, cul ch’a l’heva ’mbutil ad puesìa e d’anarchìa, l’eva  ’ndai finì ch’l’eva mort e ’nt al testament al Lurensin as heva truvà la so biblioteca.

Oh Diu, biblioteca, l’eva mia ch’agh füssa stai un gran che, nèh! Pena ’mà na vintena ’d lìbar un pò smangià dla mufa e cun déntar na quai arsiada ’d rat, ma par lü l’eva stai püssè ancura che ’n tesor. Al seva ’ncura mia legg ma però ’l seva di bèi toch ad la cumedia a memoria e pena ch’l’è stai bon da scèrnass al lìbar giüst, tra cul ch’al seva e i paroli ch’al videva ’nscima, dasi dasi l’è stai ch’l’è ’mparà a legg anca lü. 

Al gh’heva mèss püssè ’d des ani, ma dal dì ch’l’eva ’mparà e ch’l’eva pudǘ nincòrgiass da cul che ’l Lissàndar al gh’heva regalà, da cul dì lì l’eva finì pü da ringrassial ant i so pensier; parchè lü l’eva truvà cul ch’agh mancava, lü l’eva truvà la cumpagnìa, l’eva truvà la vita.

Da cul dì lì al Dante l’eva diventà ’l so amis e quandu ch’l'eva stuf da lü, al prudeva fina ripagass cunt l’Ariosto o cunt i fundament ad la Filosofia.

As nincurgeva dimparlǜ che cunt al legg l’eva ’nvià ch’as rivulüssiunava l’esistensa, e na pruvava un sens d’urgoli, un sens ad putensa e ’d sudisfassion persunal, che di volti.… di volti i la févan fina caminà sensa gnanca ch’al tucassa par tèra.

A scriv no! Ahh, cul lì no, nèh! Cul lì l’heva mai imparàl pulit, e anca ’dèss ch’l'eva ’gnü vécc, ultre che ’l so nom, as la cavava pena ’mà da mèt insèma na fila da sgörbi, ch’i smejàvan ’mà di sciampi ’d galina.

A quarant’ani cüi lìbar, anca s’i évan ’gnü rangià ’me di reliqui pieni da smagi ’d vuncc, che in certi post i scancelàvan fina i paroli, lü ai heva fai girà d’ad suta e d’adzura ch’a ia seva quasi a memoria e dopu ch’as i heva rasunài par ben par so cunt, l’eva rivà ’nt l’età madüra cun cula che s’as pudeva mia definila un’istrüssion, ma ’s pudeva  da sicür ciamala na cultüra.

Ma cun chi l’è ch’al parlava, cun chi l’è ch’al rasunava, ch’as la discüteva; cunt chi l’è ch’as cunfruntava? Cunt i amis dal Cìrcul Central forsi? Ma no, ma par carità, ma ’s na parlava gnanca! Da lì uramai al passava giüsta ’mà par bévass na carafa e fass na partida a scupa da tant in tant e pö, ma ’nsuma là, int al paes, par tüti quanti ch’i évan, da végh un satarù filosofo, l’eva propi na roba ch’agh n’infeva gnent a nissün.

Ma ’n dì, in gesa, par vüna da culi robi strani ch’i sücédan sémpar quandu ch’a t’igh n’è da bisogn, a tiral fora da cul magon lì, l’è ’ndai giüsta da finì ch’al gh’eva ’gnü fò ’n ribaltament.

I Fra, ch’i évan in paes da secul e ch’i évan d’una qualità ch’i févan andà ’vanti la tèra, na volta i évan in tanti, ma d’un pò d’ani, is évan vansà pü ’mà da véss  in dü o trì.

Insì i hévan vendǜ fora tüt, menu che la gesa, e al so post il gh’évan sübentrà i Pret. A smejava fina ch’avìssan anca cambià la rasón sucial, parchè inveci che fass ciamà “Padre” is févan ciamà “Don”.

«Nèh, Lurens, ma cusa ’l gh’è sücèss in gesa?» igh ciamàvan i dunèti ch’i gnévan al cimiteri a passass i bassuri «Ma ’me l’è ch’l’è ch’al gh’è pü ’l Padre Pio?!» i vurévan savé, che datu che gesa e cimiteri i évan culegà, lur i pensàvan che ’l Lurens a n’ha duvissa da sicür savé ’n quaicus.

«L’è sücèss ch’hin cambià marca, » agh diseva lü, tantu par dà di menavia «l’asienda ’l gh’avrà da véss a-stai in dificultà e ’nsì hin cambià gestion, insuma, hin cambià marca!» agh diseva a testa bassa, par mia ch’is na nincurgìssan ch’l’eva ’nvià a massass dal rid.

«Ma s’l’è ch’al vurissa dì ch’hin cambià marca?!» la mulàvan mia i dunèti, che da culi spiegassion i na capìvan gnent.

«Ma sììì! Oh Signur doni! Prima il gh’évan i Fra e ’dèss al gh’è rivà i Pret. Andì ’n gesa doni, andì ’n gesa ch’al gh’è cambià la quindicina!» al diseva surnion, duprand i tèrmin di so rimembransi «Hin cambià la quindicina, ma vardì ben che prestassion e sunadi hin sémpar culi da prima, nèh!!» andava ’vanti a caciài mat, che, da culi batüdi, as na divertiva dimparlǘ.

I doni igh dàvan mia da trà; vüna parchè ch’as seva giamò che ’l Lurens, da cul poch ch’al diseva, i évan sémpar ’mà di robi strani ch’a na gneva fora; e pö parchè ch’a la diseva semp anca ’l Padre Pio, che da cul òman lì, al gh’andava difidan, che na quai volta al gh’eva fina ’gnü fora ch’al duveva véss un a-strümént dal Diàvul.

Ma par furtüna ch’a la pensava mia ’nsì ’l Pret növ, però.

Al Don Venanzio, ch’l’eva ’gnü a stabiliss in paes e ch’a smejava ch’l’avissa rilevà l’asienda da cüi da prima, quandu ch’l’eva rivà al cimiteri par presentass int a-cula che lü ’l cunsiderava ’me na so sucursal, l’eva truvà tantu piasé da sta ’nsèma ’l Lurens. Oh, i évan ben restà par püssè d’un’ura in mès di bösi par ciciarassla sü; lü, al Lurens, vistì cunt i pagn dal lavur, tüt pien ad fanga e pugià sül mànich dal badil, e l’àltar, lüsént ch’a smejava ’n figürìn: cun la soca ch’agh rivava fina tacà i pé e cun tüta la butunèra sbarlugienta suta ’l sul.

Oh Diu… ciciarassla sü… custa chì l’eva ’mà na manera da dì, parchè da paroli l’eva mia ch’is n’avìssan dì ’nsì tanti, ma ’nt i silensi, ant i pausi, int al guardass ant i öcc e ’nt al capì ancha cul ch’as diceva mia, l’eva ’ndai da finì che cüi dü là is hévan capì par dabon, e da cul dì, almenu na volta a la smana, al Don Venansi l’è sémpar ’gnǜ al cimiteri par truvà ’l Lurens.

I parlàvan, is la cüntàvan, i discütévan ’me s’i fǜssan a-stai setà giò tacà ’l tàvul ad l’ustarìa; o magari cun vün a-scrüscià giò par tèra, par véss püssè visin a cul àltar ch’l’eva dént int la bösa par scavala fina ’n fund, e na quai volta, as sà giamò ’me l’è ch’l’è, cun tüt cul parlà e cul discüt ch’i févan, na quai volta andava da finì ch’i rüsàvan.

L’eva quandu che cula poca gent ch’al gh’eva ’n gir par i tumbi, cunt in man un quai fiur e ’n quai lümìn, la sinteva la vus da cüi dü là ch’as feva püssè alta; l’eva quandu che vün di dü as la cavava pü, a forsa ’d Dogmi, da cuntrastà la lògica da cul àltar; l’eva quandu che i paroli i gnévan grossi e pesanti, e anca se nissüna na capiva gnenta da cul ch’is disévan, l’eva ciara ’me l’aqua ’d rugia ch’i évan visin a la rutüra.

L’eva propi alura ch’as rumpeva cula corda che ognidün as la tirava ’d la so part.

L’eva quandu che ’l Don Venansi al trabalava, quandu ch’as inviarava a pèrdass, e trivandu pü i paroli dla rason a-scapava ’nt a culi dal Catechismo. L’eva alura ch’as rumpeva giò tüt; e ’lura ’l Lurens al mulava ’l badil, as tirava ’n pé drit ’me par véss ancura püssè grand, e cunt al dit puntà e ’l brasc rèd e na vus lenta e rimbumbenta ch’la smejava ’n trón, a’ gh’urdinava:

«Getta la tonaca!! Getta la tonaca Martin Lutero...!!»

Ma da cul vèrs, nissǜna ’s l’heva mai cavala da sintìgan la fin, parchè a cul punto lì, al Don Venansi, a scatava ’n pé ’me na mola, as tirava sü la soca d’un para da spani par mia ’ndà finì da burdegassla ’nt la palta smossa, e metend in mustra do gambeti biuti e sechi ’me dü tacapagn, a’ scapava par al vialèt vèrs al cancèl.

As girava ’n drera ’ncura ’n para ’d volti, ’me par ribeca, ’me par rispùndagh un quaicus a cul mès òman ch’a spuntava fora pena ’mà ’n toch d’int la bösa funda, ma pö ’l cambiava idea, al rivava fina sül cancèl indua ch’as girava e, cunt un brasc int l’aria e ’l dit puntà vèrs al ciel, agh vusava drera:

«Giorno verrà, verrà giorno che gli Itali tutti, redivivi o morti...!»

Ma pö la vus a-sa sgaratava, al nervus al ga strussava la gula e cul ch’al diseva ’ncura giràndass par andà fora, a la sinteva pü nissün.

Alura ’l Lurens, ch’l’eva stai lì müt a gòdass la scena e ch’agh gneva fora ’n suris largh ’me na man, al tirava fò d’in sacogia ’n curtlin e, seguitand a surid cun la tèsta ch’la feva segn da sì, al segnava na taca sül mànich dal badil, che, dopu gnanca ses més, culi tachi i évan giamò na bèla fila ch’l’eva lunga ’me na spana.

L’eva ’me na battaglia, ma l’eva na bataglia che nissüna di dü l’avrissa mai vinciüla.

Vün, al Don Venansi, ch’l’eva pugià dla passion, dla tradission e da tüt cul che lü ’l ciamava: al so “gregge”; e l’àltar, al Lurens, che cul gregge a la ciamava: «cüi ch'il gh'han gnanca la speransa da murì, e la loro cieca vita è tanto bassa che invidiosi son d'ogni altra sorte», ch’as sustegneva cun la forsa dla rason e ch’as tacava tacà la putensa dla logica; ch’al pudeva mia mulala lì, che s’al füssa cedǘ in disfata, alura ’gh sarissa gnanca pü stai na rason par al lìbar arbìtri.

L’eva na bataglia pèrsa, l’eva na bataglia ch’i évan pèrs tüti e dü o che forsi che tüti e dü i l’hévan vinciüla, ma che ognidüna, da sicür, a l’heva cumbatüla manumà cuntra sè stèss e dopu ’n quai ann ad guèra, i l’hévan piantala lì; tantu che ’l Lurens a l’heva fina mucala da segnà i so tachi.

E ’nsì, da cul dì lì, da cul dì che ’l Don Venansi l’eva ’ndai a ’ncuntral in mès di bösi e s’heva sintǘ saludà cunt un: «Guai a voi anime prave! Non isperate mai veder lo cielo...»; da cul dì lì i évan imparà a vuress ben par cul che ognidüna di dü al rispetava dent int l’àltar.

Ma anca ad udiass, però, ad udiass par i do diversitài che, int a cula manera lì, i finìvan par andà a scuntrass.

«Miscredent!!» agh vusava drera ’l Pret «Ti t’è ’n miscredent! Ti t’è ’n Giüdé, ti ti sé… ti ti sè un Amanita!!» E ’l Lurens, cha sa scumpuneva gnanca: «...non ragioniam di loro, ma guarda e passa...» al diseva seri, vultàndagh la schena par ciapà sü ’l so badil al so badil  e ’ndà ’vanti a lavrà.

Al gh’eva gnent da fà! Tantu s’udiàvan ch’i évan semp invià cercass par a-stà ’nsèma; tantu i sa stàvan ant i nödi, che s’i passàvan dü dì sensa ch’is vedìssan, i tacàvan a guardass in gir par cercass e pudé védass ancura.

L’eva na roba ch’is na nincurgévan tüti, e quandu ch’as vureva fa di paragon ’me tra can e gat, l’eva ’gnü d’üsànsa da parlà da cüi dü là e da purtai ’me ’n esempi.

 --------------------------

Adèss l’eva Agust, ’me ch’i sévan dì in cò dla storia; l’eva Agust, e ’l paes l’eva ’n pò ’ndurment int la calüra e ’nt al turpur, ch’l’avrissa duvǘ preced la secunda bütà ’d lavur.

Int l’umbra ch’as creava la bassura, dla part ad la piassa indua ch’al gh’eva ’l cìrcul, is mitévan fora ’n quai tàvul e na brancà ’d cadreghi par chi l’è che, setàndass giò na quai ura, al pudissa stàssan tranquil al fresch ad l’umbrìa.

Da déntar as sitava mai nissüna, che dopu na mèsa giurnà suta a’ s-giacon dal sul, dént int a cüi mür l’eva rangià ’me ’n furnu, e ’t tucava respirà cun la buca vèrta ’me ch’i fan i pès d’ad fora dl’aqua.

Al Lurens, cul dì lì, l’eva ai ǘltimi carti d’una partida a scupa ch’la dürava giamò d’un pèss. Lü e ’l so sociu i giügàvan cuntra dü nargion ch’i évan giùvin ’me l’aqua; dü ch’il gh’avran ’vǘ na cinquantena d’ani e ch’i pensàvan giamò da véss bon giügà, ma che, ’rivand ai ǘltimi carti, sicume ch’l’è ’n fund ch’a riva a’ spèss, alura is na sarìssan nincurgiǘ da che part ch’as levava ’l sul! Lü, cun la man libera, l’eva ’nvià ch’al pichetava ’l massèt di carti sül bòrd dal tàvul, quandu che, alsand i öcc, a l’heva vist.

Dal vial di scoli al gneva ’vanti dasi, cunt un’aria spèrsa e sensa voja, tant ’me vün ch’as guardassa ’n gir par cercà ’n quaicus.

Al caminava un pò rasent ai mür, ’me s’al füssa circuspèt, e ’nt al guardass in gir, al feva ’ndà la tèsta d’una part e dl’altra, cun la buca vèrta e i öcc a-sbaratà, ’me se tüt cul ch’l’eva ’nvià ch’al videva la füssa stai na meraviglia.

Passand davanti i scoli l’eva ’ndai tacà la porta, e par légiagh inscima un manifèst, as heva fermà cunt un pé sül prim a-scalin e i do man sül ginögg alsà, par pudé piegà la schena e légg püssè da visin. Pö, quandu ch’l’è stai persüàs, as heva ’ndrissà e sensa mòvass cunt al corp, l’eva girà la tèsta par guardà la piassa.

«...si rivolse a retro a rimirar lo passo, che non lasciò giammai persona viva...» l’heva declamà ’l Lurens, e sensa gnanca dagh un a-stach tra puesìa e partida, l’è giügà la dona disend: «Sèt e dü növ! Ori primiera e partida. Adèss suma fora!  «…poi ch’èi posato un poco il corpo lasso, ripresi via per la piaggia deserta, si che ’l pié fermo sempre era il più basso...» al finiva la strofa; e sbilanciand la cadrega e pugiàndass cun la schena tacà ’l mür: «Déh Giuan, ti la cugnussi ’ncura cul là?» agh ciamava tacà ’l so sociu, fasend segn cun la tèsta ’d l’altra part ad la stra.

«Cul là chi, cul barbon? Mi no, vèh; mi no ch’i la cugnussi mia.» E ’l Lurens l’eva lassà che i àltar i ’ndàssan ’vanti ant i discüssión ad pramàtica da fin partida.

«E ti ti duvevi ciapà sül tri!» e «E no, e l’eva ti ch’al gh’andava ca ti balassi sül rè!» e na fila ’d paroli inǘtili che, par tüti i fin da man, l'eva ’me s’a s-ciupassa ’n teremot.

Lü, al Lurens, lü ’l partecipava mia, lü l’eva tüt ciapà cunt al guardà cul furèst; cul furest ch’a smejava ch’a la cugnussissa pü nissüna a l’in fora che lü.

«Pussìbil, ma pussìbil che pü nissüna al sia stai da ricurdàssan?» Al pensava par so cünt «Pussìbil che dl’Alfonsino e da cula brüta storia ch’al gh’heva ’drera, as na ricurdassa pü nissüna?» Và ben ch’al gh’eva passà tantu da cul temp e che la memoria ad l’òman l’è corta, ma ’l ga smejava mia na roba giüsta che cul tissio al stai da giràssla par al paes cunt un’aria da can a-stremì, sensa che nissüna l’avissa fai ’me ch’l’heva fai lü: ch’a l’heva cugnussül sǘbit ’me ch’l’heva vist.

«Madona! Ma ’me ch’l’è cambià!!» al pensava ’l Lurens, intant che i so soci is metévan d’acordi sü chi l’è ch’al duveva ciapà e chi l’è ch’al duveva balà «Màgar ’me ’n ciod e rangià ’d trà via, ma anca s’l’è vistì ’me ’n giüpìn e l’è giüstà ch’al fà s-giai, l’è lü… l’è lü ’d sicür… al poda véss nissün d’àltar che lü.»

Cul furèst però, l’eva dabon vistì ’nt una manera strana!

Un para ’d calson largh e sbüfént, sarà sü ’n fund, sü di scarpèti fai int una manera ch’as avrissa gnanca savǘ dì; na camisa fiurenta: negra e cunt inscima di rosi russi ch’i évan larghi ’me na man, e na giachèta…na giachèta ch’l’avrissa ’nca vursǘ véss liganta, ma ch’l’eva tropa cörta e strèta, e fai int una manera ch’as n’heva mai vist in gir.

L’eva in ùrdin però, ahh, cul lì sì, nèh! Vistì ’nt una manera strana ch’a la feva smejà ’n giüpìn, ma tüt pulit e urdinà ’me s’as avissa vistì par al dì dla fèsta. Par ǘnich bagali, al gh’heva a spala ’n sach ad tela pesanta, ’me che ’l Lurens l’eva vist na volta, ch’i dupràvan i marinar.

E ’l seguitava cun cul so ’ndà ’n gir, al seguitava cun cula so aria spaesà, un pò circuspèta, un po’ stremì, tant ’me chi l’è ch’al vurissa mia paré ma, che dopu un pö, andassa dafinì ch’as tirassa ’doss i öcc da tüti quanti.

«Déh Lurens, ma t’è vist ? Ma cul là l’è mia...»

«Sì…, l’è lü…» al rispundeva ’l Lurens a ’n quaidüna, sensa gnanca guardagh adoss.

«Óhh boia!!» al diseva cul àltar «Ma quantu temp agh sarà passà?!» la seguitava cula vus d’un quaidüna.

«Tantu...» Al rispundeva lü da setà giò sü la so cadrega sbilenca pugià tacà ’l mür, che, seri ’me la mort, as la cavava pü da distacà i öcc da tacà cul tissio, che ’dèss l’eva girà par la stra dla rugia e ’s videva gnanca pü. «Tantu...trop…praticament tüta na vita.» Al lassava ’ndà giò i paroli dasi, distacà, vüna par vüna ’me s’i fǘssan a-stai di rintuch d’una campana a mort.

«Éhh sì, » al pensava intantu ch’andava cà «i saran ben un quarant’ani! L’ho dil mi: praticament tüta na vita!» as la rasunava dimparlǜ, intantu ch’igh gnévan int la ment tüta na fila da storii ch’i évan ’me di fotografìi fèrmi ’nt al temp; ch’is suvrapunévan, ch’is mis-ciàvan e ch’igh passàvan davanti i öcc int una sequensa fora post, ch’agh sarissa ’ndai dal temp par mètai tüti in fila e ’nt l’ùrdin giüst.

Difati al gh’eva ’ndai fin dopu scena, fina dopu ch’as heva fai saltà ’n piatin ad risot ch’l’eva vansà dal mès-dì; fina alura ’l gh’eva ’ndai, e ’dèss, adèss ch’l’eva finì ’d mangià e ’s fümava la so scigala setà giò suta la pèrgula cargà ’d glicin, pena ’mà ’dèss as la cavava da ’ndà cà ’d rason, e da védass culi sceni ch’igh gnévan in ment cun l’ùrdin giüst, propi ’nt l’ùrdin ’me ch’i évan sucedǜ.

 ----------*---*---*----------

 Ohhh!! La storia la partiva d’indrera!! Tantu ’ndrera, int un’epuca che lü al gh’heva tanti ani da menu e ’l cör un toch püssè leger, int un temp che tüti cüi che lü ’l cugnusseva ’dèss, i évan ’mà che di fiulin ch’is curévan drera e che giamò d’alura il gh’évan cüi dü là ch’i s’ingarbiàvan sémpar: l’Alfonsino Turegian e la Floreana Carmignà.

Semp’ insèma, sémpar tacà drera tant ’me i muschi sül mèl, semp’ invià ch’is ciapàvan vusadi parchè, cercass e nascùndass, a cul’età lì, l'eva na roba ch’l’andava mia ben.

Pö, cüi dü brigant hin ’gnü püssè grandin, ma i abitǘdin i hévan mia cambiai, e ’nsì, i sbèrli hin tacà sustitüiss ai vusadi; anca parchè…anca parchè ch’as capiva ciara, nèh! As capiva ciara che i prim pecà da murus i évan giamò drera ch’is inviaràvan.

Lü, l'Alfonsino, l’eva ’l fiö d’una famiglia ’d salarià, e cüi che lü al ciamava pà e mama, par la verità i évan ’mà di ziu, datu ch’al restava fiö d’una surèla da lé, ch’l’eva gnanca marià e ch’as seva gnanca pü che fin ch’l’avissa fai.

Lé ’nveci, la Floreana, le l’eva fiola da dü spus ch’i mandàvan ’vanti ’l so tuchèt ad tèra, e ch’il gh’hévan fina na vintena ’d vachi dént int la stala.

La pudeva mia ’ndà ’vanti na roba ’nsì! Al Carmignati al gh’heva voja da ’mpinì da sbèrli so fiola, tüti i volti ch’a la becava cun cul là che lü ’l ciamava: cul mort ad fam! Ma ’l gh’eva gnent da fà: tantu févan e tantu brigàvan, che ’nt una manera o ’nt un'altra is la cavàvan sémpar da pudé stà ’nsèma.

Cul ch’i févan e cul ch’hin mai fai cüi dü fiöi par a-scapà fora di öcc dal pà da lé, l’eva na roba ch’as pudeva gnanca crédagh. I scamutadi, i busìi e i trampèt ch’i mitévan in pé par pudé scapà via anca pena par un mument, i smejàvan na roba fora dal mund, e ’l fatto l’eva che, cun püssè ch’la ’ndava ’vanti, cun püssè ch’la gneva tràgica.

I do mami is truvàvan in paes e smejava fina ch’is cumprendìssan, ch’i cuminciàssan a vures ben, ma l’eva ’l pà da lé ch’al vureva gnanca savégan, l'eva al sciur Nino Carmignati ch’a gh’l’heva giüral: che a cul là pütost, oh Madona, ma pütost a l’avrissa  massal e pö dopu ’ncura a l’avrissa negal int al cavèt ad la Biraga.

«Ma e ’lura, sciura Irma, ma ’me ch’i saruma da fà cun si dü fiöi?!» la ciamava la mama dl’Alfonsino, quandu ch’is vidévan in paes.

«Àhh Rosa, Rosa; ma la veda ben anca lé ch’il gh’ho ’n’om ch’al rasuna mia, » agh rispundeva cul’altra «la veda ben dimparlé ch’al dà fò da mat e ch’l’è d’un fiss, ch’l’è ’gnü ragià pegg d’un mül!»

E i dü fiöi, via cunt i scapadi e ’l sciur Nino drera cunt i batüdi, che tüt al paes, a ’n certu mument, l’eva fina tacà cunt al barbutà: che ’nsuma là, ma se sti dü fiöi is cércan ma lassìi a-stà ’nsèma, no! Che tantu as veda ben ch’hin fai vün par l’àltar e ch’i murarìssan ad picundria sa ti a-spartissi!

Ma lü gnenta, al Carmignati al vureva gnanca sentìssal dì; e l’è ‘ndai ’vanti ’nsì fina che a mèt tregua al gh’eva rivà la guèra.

L’Alfonsino l’eva ’ndai suldà insèma n’àltar sèt o vot dal paes e quandu che la guèra l’è stai finì, tra mort e dispèrs, l’eva ’gnü cà dimparlǜ.

Al sarà stai par la cuntentèssa ch’al gh’eva finì tüt, o forsi par la cunsulassion ch’is n’hévan vansà magari ’mà vün süpèrstit, ma ’l fatto l’è stai che ’l Carmignà l’heva cambià idea tüt ant un culp. Tantu ch’l’heva fai prima par mia vurel, che ’dèss, tüt ant un culp, tantu ch’al feva par mètai insèma.

Hin urganisà i spusai in quatr e quatr’ot e la fèsta l’eva stai vüna da culi…vüna da culi da ricurdàssan, nèh!

L’eva al növ da Magg e da cul lì al Lurens as na ricurdava propi ben, parchè al növ da Magg, l’eva anca ’l cumplean dal farmacista, e cul sacramentu da cul om, al pòvar dutur Sarot che ’dèss agh l’eva gnanca pü, cul sacramentu tüti i ann, par la so fèsta, al mis-ciava sü na quai vüna di so purcherii e ’l tirava fora ’n licur ch’al seva ’mà lü e ch’as biveva insèma i amis. Insì, cul ann lì, l’eva par cul ch’as na ricurdava; parchè  la fèsta l’eva stai dupia: na mèsa cioca d’una part, e pö, sübit dopu, ’n’altra cioca tüta ’ntera da cul’altra.

Èhh sì, e ch’agh sia stai da ricurdàssan al gh’eva gnanca da dil do volti, nèh, parchè cui dü fiöi al növ is hévan a-spusà e al des, ’me ch’l’eva stai o ’me ch’l’eva mia stai, ma al des, is hévan  giamò bèli che spartì!

Al dì adrera ognidüna l’eva giamò ’ncura cà sua; lé, la Floreana, ch’la piangeva ’me na disperà e lü, l’Alfonsino, cun la buca ’nciudà e la facia stravolta, ch’al vureva dì gnént cun nissüna.

«Ma disa ti!» la diseva la gent «Ma cun tüt cul ch’hin fai par a-stà ’nsèma, e varda pö ti che tüt ant un culp i sa spartìssan.» Al gh’heva nissüna ch’as la cavassa da ’ndà a cà ’d rason «Ma cus ti vöri ch’agh sia mai pudǘ sücéd int una not?!» as ciamava la gent, ma custa chì, l’eva na roba ch’a l’heva mai savüla nissüna; prima da tüt, parchè dopu pena ’n para ’d dì l’Alfonsino l’eva sparì e ’s n’heva mai savǘ pü gnenta, e pö, parchè che la Floreana la feva ’numà che piang, e sa t’igh fevi pena ’mà par ciamagh un quaicus, la ritacava ’ncura a piang un’altra volta püssè fort.

L’eva dürà pena ’mà ’n quai més, pö la nutissia l’eva s-ciupà ’n’altra volta ’me na bumba:

«La Floreana s’ha massà! Cula fiola s’ha ’nvelenà, l’è bivǘ la tintüra d’odio!!»

Oh Madona che roba! Par na storia d’amur ch’l’eva dürà ’mà na not, trè famigli ch’is hévan ruvinà e ch’il gh’avrìssan mai ’vü  bastansa làcrimi par piàngiai tüti.

I dü fiöi igh i évan pü; la famiglia da lü, che cunt al prim San Martin i évan a-sparì ’nca cüi; la famiglia da lé, ch’i évan restà chì ’me di disperà; e ’l Nino Carmignati, che a füria da dà la tèsta ’nt i mür, l'eva ’gnü cativ e rabient ’me ch’l’eva mai stai.

L’eva tacà udià tüt al mund, as heva mèss in ruta cun tüti e ’s heva ’nca iscrit ai listi dal Fascio, ch’is inviaràvan propi ’nt a cüi mument lì. E ’l gh’è da dì, che pürtrop, l'eva ’nca semp al prim da ’ndà ’n gir a picà la gent, nèh! Che forsi, l’eva ’mà ’nt a-cula manera lì ch’as la cavava da scargass da ’doss tüta la disperassion ch’al duveva végh dent’ int al cör.

Ma gnanca cul , però, al gh’heva mia purtà furtüna.

Dopu ’n para d’ani i l’hévan truval giò dla scarpà dal mulin cun la gula tajà, e so dona, la sciura Irma, datu che lé la seva mia da che part a ’nviarass par fà ’ndà ’vanti n’asienda, l’eva vendǘ fora tüt e l’eva sparì ’nca lé.

Prima da ’ndà via però, l’heva lassà un làscit al Cumün, cun la prumèssa che la tumba ’d so fiola l’avrissa sémpar duvǘ ves cürà e ch’l’avrissa mai duvǜ véss tucà par almenu cent’ani.

Ècco ’l parchè, che ’dèss, al gh’eva ncura cula bèla tumba dimparlé che ’l Lurens a la tegneva in ùrdin, e sicume ch’al gh’eva spassi ’n gir, agh n’heva tiran fora ’n giardinèt ch’al cürava cume part dal so lavur, e che la gent a la duprava fina par fermass a ciapàss l’umbrìa suta culi pianti, che in tüti cüi ani i évan fai temp a ’gnì bèli grossi.

Floreana Carmignati n. 1897 m.1919, al gh’eva scrit inscima la lapide; e püssè suta, cunt una man püssè insicüra, un quaidüna al gh’heva cume sgarfignà, al gh’heva cume incis: «Per amor visse e per amor morì.»

----------*---*---*----------

 ’Dèss as l’heva tirala ’n ment tüta, la storia, tüta toch par toch e la cunfèrma as l’heva truvala al dì adrera, quandu che al cimiteri l’heva truvà l’Alfonso setà giò sü la tumba dla Floreana.

Da cul dì lì l’eva pü mancà na volta. L’eva ’ndai ’vanti par di més, che di giurnai al gneva la matina bunura e ’s fermava fina mès-dì, di altri al gneva la bassura e stava lì fina ch’andava giò ’l sul e di altri ’ncura, di altri ’ncura andava gnanca cà mangià: al tirava fò d’in sacogia un a-scartosc e bèli ’nsì ’me ch’l’eva, al bucunava cul quaicus ch’al gh’heva déntar.

Quandu ch’al gh’eva bèl temp, ti la videvi lì cunt i so vistì ’d giüpìn ch’i gnévan sémpar püssè smunt e püssè lis, e quandu ch’al piuveva, as quatava giò suta ’l mantèl e stava lì sensa bugiss, sensa mai dì na parola cun nissüna.

«Ma l’è gnanca pü bòn ad parlà l’Italian!» la diseva la gent ch’a l’incuntrava ’nt i negossi «At disa na parola sì e quàtar no, che pö a la fin, as capissa sü gnenta. E che rassa d’una spesa ch’al fà, pö! Che chissà in che manera ch’al mangia, chissà che rassa ’d maneri ch’l’avrà mai duvǘ ’mparà ant a si ani, par rangiass int una manera cumpagn!» is la cüntàvan che, par i prim temp, cul furèst ch’i évan pü ’mà ’nt ar poch a ricurdàssan, l’eva ’gnü ch’l’eva rangià ’me la nuvità dal paes.

Pö, di man in man che i discurs i évan sémpar cüi, e che la nuvità la calava d’interèss, un quaidüna l’è tacà cunt al sintì dla cumpassion e s’ha ’nviarà cunt al dì: che ’nsuma là, ma védal che par tüt l’invèrnu andava ’n gir cun culi do scarpèti ch’i févan rid e ch’as bugiva mai dla tumba gnanca s’l’eva tüt rèd e ranfì dla frèd, l’eva propi na roba ch’la tucava ’l cör, nèh!

Ognidüna al diseva la sua, al gh’eva ’mà ’l Lurens ch’al parlava mai; al parlava mai ma ’l gh’eva numà che lü ch’al videva tüt a’ strassi e tüta la disperassion da cul om.

«Ma cus l’è ch’l’è 'gnü cà a fà?!» as ciamava dimparlǘ, che tüti i dì as al truvava par i pé cumè ’n fagot fai sü ’nt i strasc «Ma s’l’eva par disperass int a-cula manera lì, l’eva mia necessari ch’al ’gnissa fina cà, al pudeva ben fàssal d’in dua l’è ch’l’eva, no!»

Anca ’l Don Venansi l’eva pruvà da parlagh insèma, ma da culi trè paroli ch’as l’heva cavà ’d capì, a smejava fina ch’as avissa sintǘ i sòi.

Dasi dasi tüta la storia l’eva ’ndai giò d’interèss, ognidüna al gh'heva ’l so dà fa, par pudé permètass da cùragh a-drera ’i afari di àltar, e di man in man ch’a passava ’l temp, cula da véd cula figüra ’nfagutà e setà giò tacà la tumba, l’eva ’gnü un’abitüdin che nissüna ’gh feva gnanca pü trà.

Al gh'eva restà ’mà ’l Lurens che ogni tant as fermava a guardal e ’l capiva mia; o forsi ’l capiva trop, e dopu ch’l’eva stai lì ’n mument a guardagh adoss, as girava fasend andà la tèsta e ’ndava ’vanti a lavrà d’un’altra part.

Ma ’me ch’as feva ’ndà ’vanti ’nsì! Al Lurens as na sinteva partécip, che anca se cula storia da tanti ani indrera a l’heva tucal ’mà da luntan, adèss ch’al videva cul fiö ’nt la manera ch’l’eva e ’nt la manera ch’andava drera cunsciass, agh meteva fina ’dòss dal magon anca lü.

L’eva la rapresentassion dal dulur, che ’l Lurens al videva tüti i dì; l’eva la reclam ad la disperassion, ch’al gh’heva semp davanti di öcc, e cul fiö, sémpar dimparlǘ ’me ’n can, sémpar ch’l’eva mai cercà ’l cuntat persunal cun nissüna, as la mastegava dì par dì, ’me s’la füssa stai una cadena lunga lunga.

«.....Quivi sospiri pianti e alti guai risonàvan per l'aere senza stelle, per ch'io al cominciar ne lacrimai...» as recitava dimparlü ’l Lurens, quandu ch’al pudeva mia fan a menu da passà da cul canton e ch’a la videva semp int a-cul post ’me so sòlit.

Setà giò par tèra, tüt infagutà ’nt a cul mantèl ch’a la mulava gnanca pü, e ch’a la duprava ’me na quarta, cumè un sipari, par nascùndass dal ciar dal sul e di öcc da la gent; e ’nt a cüi més ch'a l’heva tegnul d’öcc un pò da luntan, a n’heva sintǘn anca da tüti i culur!

A l'heva sintül parlà, a l’heva sintül piang e l'heva fina sintül vusà, che da culi pochi volti ch’as l’heva cavà da capin un quaicus, l’eva stai pena ’mà par sintì ch’al malediva sè stèss, la tèra, ’l ciel e tüti i Sant.

Di volti la lagna la ’ndava ’vanti par di uri, tantu ch’as pensava fina ch’al füssa ’nvià dà fò da tèsta, ma més par més, al gh’eva passà l’invèrnu, pö ’l gh'eva passà la primavera e, pö dopu ’ncura, al gh'eva rivà ’l més da Magg.

Cus l’è ch’l’è mai la putensa dla primavera, al pensava ’l Lurens, ch’as fermava vulentera par gòdass l’erba ch’la gneva verda, o i foji di pianti ch’i tacvan a bütà e s’inviaràvan a ’gnì püssè grossi. Che forza, che putensa ’d rigenerassion, quamdu ch’as videva ch’i bütàvan fina ’nca i rami sèchi!

 -----------------------------

 As cuminciava cunt a stà ben int l’aria tiepida, e cume tüti i dì, al Lurens al seguitava ’ndagh adrera ’l so misté: al rangiava na quai bösa, al tajava ’n pò d’èrba, al tirava ’vanti par barcamenassla ’nsuma, ch’al gh’eva di dì, ndanlin-ndandlon, ma i ani ch’al gh’heva indòss as ai sinteva propi tüti.

I évan cüi lavrèt da gnenta, cui lavret tant ’me rangià na quai bösa, spantegà ’n pò ’d gèra ’nt un vialèt o sistemà na prös ad fiur int un canton, che quandu i capitàvan int una giurnà d’aria ferma ’me cula da cul dì lì, i la mitévan int una tranquilità da spìrit ch’l’eva fina nn piasé da sintìssla ’dòss.

Al sarà stai vèrs la mèsa matina ch’al gh’eva rivà ’l Don Venansi par purtagh la nutìssia.

Don Venansi e dutur, i évan rivà da cursa ch’i l’hévan quasi stremil, int una giurnà che, fina ’nt a-cul mument lì, l'eva propi stai na giurnà sensa storia.

«Al gh’è vün ch’l’è ’ndai suta ’l trenu!!» il gh’han dì cunt al banfon, che par la cursa i évan rangià ’me dü scalmanà.

«Ma nooo! E chi l’è ch’l’è?!» l’è ciamà ’l Lurens, lassandu sta ’d lavrà e ’mpiantand al badil par tèra.

«I suma ’ncura mia, i suma giüsta drera ch’i ’nduma ’dèss a la cürva ’d la capèla, par vidé cus al gh’è sücèss!»

Al Lurens, in sül sǜbit, a l’heva ciapala manumà ’me na nutissia, ma pö, cume s’al füssa stai fülminà, cume s’as avissa nincurgiǜ da culp d’un quaicus ch’andava mia, l’è tacà cunt al guardass in gir ’me s’al cercassa ’n quaidüna, e ntant al ciamava: «Che dì ch’l’è ’ncö?» al ciamava cunt al nervus ch’a la feva smejà stravolt, e ch’al seguitava guardass in gir cumè ’n can da punta.

«L’è Màrtas, parchè?» il gh’han rispundǜ i àltar, ch’is rendévan mia cünt d’una dumanda ’nsì curiusa.

«Ma no, ch’l’è Màrtas i la so ’nca mi! Mi vurevi savé cus l’è ch’igh n’uma!» al seguitava ’l Lurens, ch’l’eva sémpar püssè  in farnasìa.

«Növ!» l’è dì ’l dutur «A mi ’m par ben ch’igh n’uma növ.» andava ’vanti cunt al cunfermà cun sicürèssa.

«Sì...sì..» as calmava da culp al Lurens, che pugiànd i man sül mànigh e ’n pe ’nscima ’l badil, as na rendeva cünt che l’Alfonsino l’eva pü ’l so sòlit post «óhh sì, sicür ch’igh n’uma növ! Incö ’gh n’uma növ ad sicür. Ècco ’l parchè ch’l’è ’gnü cà da via, ècco ’l parchè! Incö l’è ’l növ da Magg, e lü al gh’heva n’apuntament ch'al pudeva mia mancà.» al diseva ’l Lurens ’me s’al parlassa dimparlǘ, tacà cüi dü ch’i l’ascultàvan cun la buca ’vèrta. E ’ntant che dutur e pret i curévan via par andà fà la custatassion, lü, dasi dasi, sensa gnanca spetà la cunfèrma, l’eva ciapà sü ’l so badil e l’eva ’ndai a preparà la bösa frèsca da fianch da cula dla Floreana.

Agh n’eva ’gnü fò ’nca na quai grana par cula bösa: un pò parchè che ’l Cumün agh dispiaseva da ’ndà tucà cul cantunin che ’nt i ani l’eva ’gnü rangià ’me ’n giardinèt, ma pö, as sà giamò ’me l’è ch’l’è, a la lunga il gh’hévan lassà fà ’me ch’al vureva ’l Lurens; e ’n pò, parchè che i resistensi püssè grossi i évan propi ’gnü fora dal Don Venansi.

Cul sacramentu da cul òman négar as heva mèss in tèsta ch’as pudeva mia suterà un suicida int la tèra cunsacrà, e ansi, s’as vureva propi ’ndà védla ciara fina ’n fund, as sarissa gnanca pudǘ fagh un funeral e gnanca na mèssa.

Al Lurens al gh’heva ’vü voja ’d reclamà! Al gh’heva vǘ voja da digh che la tèra l’è sémpar tèra e che da tüti i so inquilin ch’al gh’heva là déntar, al gh’eva mai stai nissüna ch’l’heva reclamà o ch’al gh’avissa ’vü da dì ’n quaicus, ma l’eva stai tüt  inǘtil, al gh'eva stai gnent da fà. Al Don Venansi, par la prima volta, al gh’heva ’l curtèl par al mànich, e ’l vureva propi gnanca savégan da duvé mulal. L’eva ’me s’agh gudissa, l’eva ’me se, tüt ant un culp, as truvassa l’ocassión da pudé rivendicass da ani e ani da cula che lü al considerava “strafutensa”.

«Sa ti vöri suteràl chì, e sa ti vöri ch’agh sia fai anca la mèssa, » a l’ha ricatal cunt na facia ’d tola, che pena ’mà i pret hin bon da vegh «alura s’a ti vöri ’nsì, a cula mèssa lì t’igh devi ’gnì ’nca ti!» al ga dì cunt al suriss ch’l’eva pü bon da nascund, e cunt i occ ch’i cantàvan “vitoria”.

Al Lurens in sül sǘbit l’eva mia rispundǘ, l’eva stai citu, ma ’ntantu ch’as guardava ’n gir par ciapà temp, al bisticava d’in tramès di dént, ’me s’al füssa stai invià ch’al disissa ’l rusari.

Ai héva pruvai tüti: l’eva parlà dla logica, l’eva parlà dla filosofìa e dle forche Caudine; l’eva fina ’ndai a tirà man da Canossa e dal Celestino V°, ma ’l gh’eva stai gnent da fà. Cul òman négar, che par la prima volta al pudeva cavassla da schiscial süta i pé, al vureva propi mia savégan da spustass d’indua l’è ch’as heva ’nciudà; e ’lura, datu che ’l Lurens as la sinteva mia da véss lü, ant i pagn da «…colui che fece il gran rifiuto…» sémpar guardand luntan e cunt al cör ch’agh bateva fort, s’ha rascajà la gula par ben e, parland ’me s’l’avissa vursǜ cunvìnciassan dimparlǜ, intant ch’al tirava sü i spali, l’è pruvà ’nca lü a dì: «Bèh...dopu tüt...tant par dila ’nsèma cul là… dopu tüt Parigi la var ben na mèssa.»

Quandu ch’l’è stai al Vènar bassura, as heva presentà in gesa cun la müda scüra e cunt al fassulèt négar ad l’anarchìa legà ’n gir al col. Legà cun na gala ch’agh feva ’n a-sbüf tramentu gros, ch’agh cuarciava fina ’l barbarot ; cun tüti i öcc ch’igh puntàvan adòss da tüti i cantón; cun tüti i beghini ch’is dàvan int al gùmit par fàssal vidé vüna cun l'altra, e lü, ch’as guardava ’n gir ’me n’oca, int a-cul post ch’l’eva mai vist.

Lu ch’al guardava cula gent, lu ch’al guardava cul gregge da «…color che vissero senza infamia e senza lodo…» e che, ’ncura na volta püssè, al ciapava cusciensa dal parchè ch’a ia videva sémpar pena ’me di bèri. 

Al cimiteri la cerimonia s’heva disfescià a la svelta: quàtar bali dai dunèti ch’al gh’heva drera, un pò d’aqua spantegà e dö paroli dal Don Venansi; pö ’l Lurens, ch’as heva fai sü l’orlu di calson par mia ’ndà finì da burdegàssai, l’è ciapà ’l badil e ’ntant che tüti s’inviaràvan par andà via, dasi dasi s’ha mèss drera  par quarcià la bösa. Quandu ch’l’è stai finì i évan giamò ’ndai via tüti e tacava giamò ’nca ’ndà giò ’l sul, ma ’l Lurens as la cavava mia da distacàssan da cul lavur.

Andava drera a rangiagh i canton dla bösa, ’me che gnanca l’avissa fai un geòmetra, l’eva fina ’ndai  rubà un pò ’d tera d’un’altra part, par pudé rangià püssè pulit e quandu ch’l’è stai finì par ben, l’è ciapà sü la lastra ’d marmo pruvisoria e ’gh la ’mpiantala giò da tèsta.

L’heva fai incidla lü, la lastra, e anca s’l’eva ’mà pruvisoria, lü l’eva vursǜ ch’la füssa stai cumpleta.

Alfonsino Brusati  n.1893  m.1964, al gh’eva scrit inscima, e tantu par fà pari cun cula da fianch, ch’la diseva: «Per amor visse e per amor morì», lü sü la sua al gh’heva fai a-scriv: «E lü ’l gh’ha ’ndai drera e l’è ’ndai fina ’n fund.»

L’eva restà lì ’n pé a guardà ’l so lavur e ’l sul ch’andava giò bass, cunt i man pugià sül mànich dal badil e ch’al cercava na quai parola da digh a cul fiö che, finalment, la sarissa stai la so urassion.

«E ’lura, Alfonsino, t’è vist ch’is l’uma cavala!» agh diseva suridend e fasend da sì cun la tèsta, cun l’ǘltim ciar  dal sul ch’andava giò bass, e ch’a l’incurunava da lüs riflessa, cume s’al füssa stai un’àngiul ad la cunsulassion «Ti t’it l’è cavala da truvà ’l to böcc e da ’gnin «…fora a riveder le stelle…», e mi… e mi ’m l’ho cavala da mètat visin a lé; insì va spiegarì par ben cus l’è ch’agh sarà mai sücèss e ch’av ha ruvinà la vita.»

Agh diseva saludàndal par l’ǘltima volta, intantu che, dasi dasi, cunt al suris ch’a sa slargva,  cunt la sudisfassion da sémpar, e cunt al cör ch’al cantava “rivincita”, al tirava fora n’altra volta ’l so curtlin d’in sacogia, e ’l feva n’altra taca püssè lunga di altri, sül mànich dal badil.

 F  I  N